Paradoxale vrijheid
De Franse filosoof Michel Foucault onderzoekt in zijn boek Surveiller et punir (1975) de mechanisme achter discipline, toezicht en straf. Tot halverwege de 20ste eeuw was de politieke droom van de burgerlijke cultuur de 'disciplinaire samenleving' waar mensen als 'ondergeschikten' en 'gehoorzaamheidssubjecten' functioneerden.
Inmiddels, met de komst van het neoliberalisme, zijn burgers prestatiesubjecten geworden. Oftewel
‘ondernemer van hun eigen ik', aldus de Koreaans-Duitse filosoof
Byung-Chul-Han (1959). Alles kan, als je maar wilt. Yes we can!
In Foucaults maatschappij kon men nog ongehoorzaam zijn en nee zeggen. In het huidige neoliberale tijdperk is het je eigen schuld als je niet voldoet aan de standaard die door de maatschappij – lees: sociale media, TV en internet – wordt opgelegd. Het prestatiesubject heeft geen externe autoriteit meer waar hij tegen in opstand kan komen. Dit verklaart wellicht het feit dat er tegenwoordig zo weinig demonstraties en protesten zijn.
In tijden van mentale moeheid/armoede en onverschilligheid, gedijt de despoot die handig gebruik maakt van de media en de vermaakindustrie. We amuseren ons dood en gaan ten onder aan de overvloed van positiviteit. En dit geheel vrijwillig nietwaar? Ogenschijnlijk vrij van externe autoriteit inderdaad, maar tot over de nek ingesnoerd met schulden en gedreven door onze status- cq. luxedrift. Dit geeft volgens B.C. Han weliswaar het gevoel van vrijheid, maar het is in feite de immanente dwang die het prestatiesubject zichzelf oplegt om zijn prestatie te maximali-seren. M.b.v. een democratische schertsvertoning wordt de burger wijsgemaakt dat hij invloed en controle heeft op het beleid van de overheid.
In de consumptiemaatschappij is de uitbuiter is tegelijk de uitgebuite; dader, slachtoffer, beul, kampbewaker, verklikker en controleur. In het neoliberale kapitalistische woekersysteem gaan vrijheid en dwang samen. De psychische aandoeningen van de prestatiemaatschappij zijn de pathologische manifestaties - de sympomen - van deze paradoxale vrijheid.
De wegwerpmaatschappij die mensen al decennia in materiële zin volkomen normaal zijn gaan vinden, heeft haar geestelijke pendant gekregen: de cancelcultuur of afrekencultuur. Een andere uitlaatklep voor de eigen onvrede en onbenulligheid wordt ons aangeboden door de ecofascisten: als wij geen energie besparen, CO2-neutraal rijden en duurzaam leven, is het onze schuld dat de planeet eraan gaat. Terwijl mensen braaf hun groene rozenkrans bidden en netjes hun afval scheiden, halen ze hun mentale energie uit diepe verontwaardiging over de door de media opgezweepte (non-)issues over stikstof, transgender en sociaal onrecht.